Gündem olan umut hakkı nedir? Umut hakkı kimler için kullanılır? Umut hakkının yasadaki yeri nedir?

Hukuk çevrelerinde uzun süredir dile getirilen ve temelini doğrudan insan onurundan alan bir kavram, yeniden gündemin en sıcak maddesi haline geldi: "Umut Hakkı". Özellikle ağırlaştırılmış müebbet hapis cezasına mahkûm edilmiş kişilerin bir gün özgürlüğe kavuşma ihtimalini ifade eden bu kritik hak, uluslararası sözleşmeler ve Anayasal güvenceler ışığında Türk hukuk sistemindeki yerini arıyor.

UMUT HAKKI NEDİR?

Umut hakkı, özünde çok basit ancak etkisi son derece derin bir insani prensibe dayanıyor: Ömür boyu hapis cezası infaz edilen bir bireyin, cezasının bir aşamasında durumunun objektif kriterlerle gözden geçirileceği ve şartlı tahliye yoluyla serbest kalma ihtimalinin tamamen ortadan kaldırılmaması gerekliliği.

Bu "salıverilmeyi umut etme hakkı" olmaksızın, ömür boyu ceza çeken bir kişinin sadece infaz edilecek bir nesneye indirgeneceği, manevi varlığının tamamen yok sayılacağı ve bunun da İnsanlık Dışı veya Aşağılayıcı Muamele Yasağının (Avrupa İnsan Hakları Sözleşmesi - AİHS madde 3) açık bir ihlali olacağı savunuluyor.

Hükümlünün, parmaklıklar ardında geçirdiği süre zarfında gösterdiği ıslah çabası, iyi hali ve topluma yeniden entegrasyon için harcadığı gayretin mutlaka bir karşılığı olması gerektiği fikri, bu hakkın temel motivasyonunu oluşturuyor.

MÜEBBET MAHKÛMLARINI YAKINDAN İLGİLENDİRİYOR! PEKİ, BU HAK KİMLERİ KAPSIYOR?

Umut hakkı, esas olarak Müebbet Hapis ve Ağırlaştırılmış Müebbet Hapis cezası alan hükümlüler için hayati bir önem taşıyor. Bu hükümlülere, cezaevindeki belirli bir süreyi (ülkemizde ağırlaştırılmış müebbet için 30, 36 veya 42 yıl gibi belirlenmiş süreler, müebbet içinse 24 yıl gibi) doldurduktan sonra, gösterdikleri iyileşme ve topluma kazandırılma düzeyi dikkate alınarak bir Koşullu Salıverilme (Şartlı Tahliye) mekanizmasıyla yeniden özgürlük şansı tanınmasını öngörüyor.

Bu mekanizma, cezayı tamamen kaldırmıyor, ancak hükümlüye geleceğe dair bir perspektif ve ıslah olma yolunda somut bir teşvik sunuyor.

TÜRK HUKUKUNDAKİ 'GÖRÜNMEZ' DAYANAKLAR

Türkiye’de kanun metinlerinde "Umut Hakkı" adıyla doğrudan bir madde bulunmuyor. Ancak uzmanlar, bu hakkın yasal ve anayasal zeminini oluşturan güçlü dayanakların mevcut olduğunu vurguluyor:

Anayasa'nın 17. Maddesi: Yaşama, Maddi ve Manevi Varlığını Koruma ve Geliştirme Hakkı ile genel insan onuruna dair ilkeler.

AİHS Madde 3: İşkence ve İnsanlık Dışı veya Aşağılayıcı Muamele Yasağı.

AİHM İçtihatları: Özellikle Vinter ve Diğerleri – Birleşik Krallık kararı, müebbet hapis cezasının infazında dahi, mahkûmun cezasının bir aşamasında etkin bir şekilde gözden geçirileceği ve salıverilme imkanına sahip olacağı ulusal hukuki bir mekanizmanın zorunlu olduğunu net bir şekilde ortaya koymuştur.

5275 Sayılı İnfaz Kanunu: Türk hukukundaki koşullu salıverilme hükümleri (şartlı tahliye süreleri), bu bağlamda "umut hakkını" karşılayan temel mekanizmayı oluşturmaktadır.

KISITLAMALAR AİHS İLE ÇATIŞMA NOKTASI MI?

Şu anda yürürlükte olan Türk İnfaz Kanunu’nda ağırlaştırılmış müebbet hapis cezasına mahkûm edilen bazı suç tipleri için (örneğin Anayasal düzene karşı işlenen suçların belirli istisnaları) koşullu salıverilme imkânının kısıtlanmış olması, Umut Hakkı ilkesinin uygulanabilirliği açısından en büyük tartışma konusunu oluşturuyor.

Avrupa İnsan Hakları Mahkemesi, mutlak anlamda salıverilme imkanı tanımayan 'bütün ömür boyu' cezaları, Madde 3'ün ihlali olarak görme eğilimindedir. Bu durum, Türkiye'deki bazı ağırlaştırılmış müebbet hükümleri ile AİHS’nin ruhu arasında potansiyel bir çatışma yaratmaktadır.

Hukukçular, Türkiye'nin uluslararası taahhütleri ve Anayasal insan onurunu koruma yükümlülüğü çerçevesinde, infaz sisteminin bu hassas dengeleri gözeterek, tüm müebbet mahkûmları için etkin ve gerçekçi bir Koşullu Salıverilme Gözden Geçirme Mekanizması sunması gerektiği yönünde hemfikir. Aksi takdirde, ceza infazının salt bir intikam aracı olmaktan çıkıp, ıslah ve topluma kazandırma misyonunu yitireceği uyarısında bulunuyorlar.