Türkiye’de Anayasa Hareketleri-2

II-Anayasaların Tarihi Gelişimi

Toplumsal örgütlenmenin siyasî ve idarî modelleri 2500 yıl önce şekillenmeye başlayıp, egemenin otoritesinin tartışılmadığı “Mülk Devleti” ve iradeye dayalı ilâhi gücü temsil eden “Polis Devleti” aşamalarından geçtikten sonra ulaştığı en ileri düzey, çoğulcu ve demokratik “Hukuk Devleti” oldu. Bu düzeye, toplumlar kendilerini yöneten otoritenin keyfi tutumları ile mücadele ederek geldi. Antik Çağdan itibaren toplumu şekillendiren yazılı ve yazısız(töre) kanunlar; Çin, Hint, Mezopotamya, Mısır, Anadolu, Grek, Roma, Türk, İslâm, Batı Medeniyetlerinde hep karşımıza çıkar. Hammurabi, Hitit, Grek, Roma(12 Levha ve Justinianus Codex), Türk Töresi, İslâm(Medine Sözleşmesi ve Fıkıh) Kanunları incelendiğinde, -kısastan yaptırıma dönüşen cezalar dışında- günümüzdekilerden pek farklı olmadığı görülür. İnsanlık asırlar boyu deneme, sınama yoluyla geliştirdiği modellerle “Hukuk Devleti” fikir ve sistemine ulaştı.

Türk-İslâm Dünyasında Kurultay, Meşveret, Divan ve Şer’i Kanunların egemen olduğu dönemde, Batı daha “Mülk Devleti” özelliğine sahipti.

İngiltere’de 1215’te kabul edilen Magna Carta- Libertatum ile “Kral”ın yetkileri sınırlandırıldıysa da, bir süre sonra tekrar mutlak monarşi devrine dönüldü. Ancak haklarını alma yolunu öğrenen toplum yılmayıp, arada kabul edilen bildirgelerle kamu özgürlüklerinde önemli kazanımlar elde edilerek otoritenin sınırlanmasını sağladı. Parlamentonun haklarına kralın saygı göstermesini sağlayan bu bildirgeler, kamu özgürlüklerini de garanti altına aldı. Bu belgeler, kesin bir ideolojiye rastlanmayan somut metinlerdir. İngiliz yurttaşının bütün kurumlar karşısında korunmasını amaçlayan bildirgeler, ideolojik özelliklerden yoksun olduğundan, dış etkileri olmadı. Toplum baskısıyla yerleşen bu sistem; XVIII.asırda temsili (seçim)-çok partili rejim, iki meclis sistemi, bölgesel yönetim, yasama-yürütme organları arasındaki dengeyi kurmaya çalışan Meşruti Hükûmet sistemi ile “Hukuk Devleti” niteliklerini kazandı.

Fransa’da Anayasal hareket, İngiltere’den farklı gelişti. 1789 İhtilâli’nden önce Fransa’da mutlak krallık bir baskı yönetimi olarak sürerken, insanların güvenliği bile kralın arzusuna bağlıydı. Buna rağmen J.J. Rouseau, Montesquieu, Volteire gibi aydınlanmacı düşünürlerin etkisiyle ülkede özgürlük düşüncesi kök salmaya başladı. 1789 İhtilâli’nden sonra Kurucu Meclis tarafından açıklanan “İnsan ve Yurttaş Hakları Bildirgesi” iktidarın gücünü sınırlandırma ve kamu özgürlükleri belirleme açısından salt Fransa’yı değil, genelde insanlığa seslenmesi ve özgürlükleri belirlemesiyle tüm Dünyayı hukukî ve siyasî yönlerden etkiledi. Justinianus Codex’lerini örnek alan Fransız yasaları bu özellikleriyle modern Batı Hukuku’na temel oluşturdu.

Almanya’nın polis devletinden hukuk devletine geçişi ise Fransa’daki gelişmelerin etkisiyle sessizce oldu. Fransız Anayasası’nın ilkeleri XIX. asır başlarından itibaren komşu bölgelerden başlayarak bütün Alman ülkelerinde kabul edilmeye başlandı. Almanya’da, hükümdarlık kurumu tamamen çökmeyip, devletin bütün gücü Devlet Başkanı Prensin kişiliğinde toplu halde kaldı, ancak halka ve diğer organlara verilen birtakım hak ve ayrıcalıklarla kendini sınırladı.

Hukuk devletinin son şekli ABD’lerinde ortaya çıktı. ABD daha çok İngiltere’ye benzemekle birlikte, halkın hak ve özgürlüklerini almak için karşılarında yüzyıllar boyunca katılaşmış ve oturmuş bir egemen güç bulunmuyordu. Amerikalılar egemenlik hakkını; İngilizlere karşı savaşıp, bağımsızlıklarıyla birlikte elde ettiler. ABD’nin 4 Temmuz 1776 tarihli Bağımsızlık Bildirisi ile kişilerin hak ve özgürlüklerini tanımakla kalmayıp, kutsal sayan hukuk devleti sistemini kuruluşundan itibaren kabul ettiği görülse de, gerçek anlamda tüm halka yansıması uzun mücadelelerden sonra 1960’ta siyahların eşit oy kullanmasıyla gerçekleşti. Demokrasiye sahip ülkelerde sık sık anayasa değişikliği yapılırken; ABD’nde 1787 tarihli ilk anayasa çağa uygun düzenlemelerle halâ yürürlüktedir. İngiltere Anayasası da ilk haline eklemeler yapılarak uygulandığı halde, Fransa Anayasası 16 kez değiştirildi.

*

Türkiye’de Anayasa Hareketleri-2