Uygurlar

Merhaba değerli okuyucular. Bu hafta sizlere Türk tarihinin en önemli devletlerinden Uygurları anlatacağım. Biliyorsunuz ki Uygurlar, göçebe yaşamdan yerleşik hayata geçen ilk Türk devletidir. Bu özellikleri onların tarih sahnesinde birçok yeniliği ortaya çıkarmasına vesile oldu. Bilgiler için Wikipedia kaynağından yararlandım.

*****

Uygurlar veya Uygur Türkleri, Orta ile Doğu Asya’dan kaynaklanan ve kültürel olarak bu bölgelerle bağlı bir Türk azınlık etnik grubudur. Uygurlar Çin’in resmî olarak tanıdığı 55 etnik azınlıktan biridir. Çin’in kuzeybatısındaki Sincan Uygur Özerk Bölgesi, Uygurların memleketi olarak tanınır. Bununla birlikte, Çin Hükûmeti, Uygurları yalnızca çok kültürlü bir ulusa (Zhonghua minzu) ait olan bölgesel bir azınlık olarak tanır ve Uygurların yerli bir halk olduğu yönündeki kavramı reddetmektedir. Uygurlar geleneksel olarak Tarım Havzası içerisindeki Taklamakan Çölü’nde bulunan vaha yerleşimlerinde yaşarlar. Bu bölge tarihî olarak Çin, Moğollar, Tibetliler ve farklı Türk devletleri dahil olmak üzere birçok farklı medeniyetin yönetimi altında olmuştur. Uygurlar 10. yüzyılda gitgide İslamlaşmaya başlamış, ve 16. yüzyılda Uygurların çoğu İslam dinini artık benimsemiş durumdaydı. Bu zamandan beri İslam, Uygur kültürü ve kimliğinde önemli bir rol oynamıştır.

*****

Sincan’daki Uygurların yaklaşık yüzde 80’inin hâlen Tarım Havzası’nda yaşadığı tahmin edilmektedir. Sincan Uygurlarının geri kalan kısmının çoğu ise tarihî Çungarya bölgesinde bulunan ve günümüz Sincan Uygur ÖB’nin başkenti olan Urumçi şehrinde yaşamaktadır. Çin sınırları içerisinde Sincan’ın dışındaki en büyük Uygur topluluğu Hunan Eyaleti’nin merkez kuzeyindeki Taoyuan ilçesinde bulunur. Orta Asya ülkelerinde, bilhassa Kazakistan, Kırgızistan ve Özbekistan’da büyük Uygur diaspora toplulukları vardır; Dünya çapındaki birçok diğer ülkede de daha küçük Uygur diaspora topluluklarına rastlanabilir. 20. yüzyılın başlarından bu yana özellikle günümüz Çin sınırları içerisinde yaşayan Uygurlar, kendilerini dinî ve etnik bir çatışmanın merkezinde bulmuşlardır. Uygur halkı resmî olarak Çin Ulusu’nun bir parçası olarak sayılsa da, birçok Uygur fiilen “Doğu Türkistan” diye bir devletin kurulmasını amaçlayan bir bağımsızlık hareketini desteklemektedir. Bir milyondan fazla Uygurun 2015’ten beri Sincan yeniden eğitim kamplarında tutulduğu tahmin edilmiştir. Bu kamplar, Genel Sekreter Şi Cinping’in Hükûmeti altında kuruldu; kampların ana amacı ise ulusal ideolojiye uyum sağlamaktır. Çin’in Uygurlara yönelik muamelesini eleştirenler, Çin Hükûmeti’ni 21. yüzyılda Sincan’da bir Çinlileştirme politikasını yürütmekle suçlar ve bunu Uygurlara yönelik bir soykırım ya da etnosit olarak nitelendirirler.

*****

2017 yılında Sincan’ın 14 farklı bölgesinden gelen toplam 951 Uygur’un gen numuneleriyle yapılmış bir gen analizi, Tanrı Dağları’nın doğal bir bariyer oluşturduğunu ve bu bariyerin Sincan’ın güneybatısı ile kuzeydoğusundaki Uygur nüfusları arasında genetik farklılıklara sebep olduğunu buldu. Bu analiz, doğudan batıya doğru gidince genetik bileşenlerin değiştiğini belirtmektedir: Avrupa bileşenleri yüzde 25’ten yüzde 37’ye ve Güney Asya bileşenleri yüzde 12’den yüzde 20’ye yükselirken, Sibirya bileşenleri yüzde 17’den yüzde 15’e, Doğu Asya bileşenleri de yüzde 47’den yüzde 29’a düşer. Bu çalışma, yaklaşık 3.750 sene öncesindeki insanların yerleşim eğilimlerini saptar; bu, 4.000-2.000 sene öncesine dayanan ve Avrupaî fiziksel özellikleri olan Tarım mumyaları ve 750 sene önce yer almış daha yeni bir yerleşim dalgasıyla örtüşmektedir. Bu analiz, Uygurların en çok diğer Orta Asya halklarına, bunun ardından da Doğu Asya ve Batı Avrasya halklarına benzediklerini ileri sürmektedir. Uygur nüfuslarında büyük oranda genetik çeşitlilik olsa da bu farklılıklar Uygurlar ile Uygur olmayanlar arasındaki farklılıklardan küçüktür. Uygurlardaki yeme ve içme alışkanlıkları, Sincan bölgesinin tarihî İpek Yolu’nun merkezindeki konumu, Sincan’ın iklimsel ve coğrafî özellikleri, ve Uygurlardaki İslamî dinî uygulamaları tarafından şekillendirilir. İpek Yolu’nun birçok farklı kültürün alışverişine olanak sağlamasıyla Uygur mutfağı, diğer Orta Asya, Güney Asya, Ortadoğu, ve Doğu Asya mutfaklarında da var olan unsurlar içerir. Polu, lagman, ve samsa gibi tipik Uygur yemekleri, bu tarihî kültür alışverişini yansıtır.

Uygurlar